Τα προνομιακά εντάλματα mandamus εκδίδονται από το Ανώτατο Δικαστήριο της Κύπρου διατάσσοντας ένα κατώτερο δικαστήριο ή κάποια άλλη αρχή ή υπηρεσία ή ακόμη και πρόσωπο να ασκήσουν δικαιοδοσία ή γενικά το δημόσιο καθήκον τους που προνοείται να ασκήσουν.
Συγκεκριμένα, στην υπόθεση Αναφορικά με την αίτηση της Λοϊζου, Πολιτική Έφεση 138/18, 20.7.2018 λέχθηκαν επεξηγηματικά τα εξής: «Το προνομιακό ένταλμα mandamus, όπως και τα άλλα προνομιακά εντάλματα, έχουν τις καταβολές τους στο Αγγλικό Δίκαιο. Στην Κύπρο, σύμφωνα με τις πρόνοιες του Άρθρου 155.4 του Συντάγματος και των άρθρων 3 και 9 του περί Απονομής της Δικαιοσύνης (Ποικίλες Διατάξεις) Νόμου του 1964, Ν.33/64, όπως έχει τροποποιηθεί, η έκδοση προνομιακού εντάλματος ανήκει αποκλειστικά στο Ανώτατο Δικαστήριο και οι αρχές που εφαρμόζονται είναι αντίστοιχες με τις Αγγλικές αρχές. Το ένταλμα mandamus απευθύνεται, όχι μόνο σε κατώτερο δικαστήριο, αλλά και σε άλλες αρχές για να εκτελέσουν δημόσιο καθήκον».
Στο σύγγραμμα Halsbury´s Laws of England, 3η Έκδοση, Τόμος 11, σελίδες 84-85, παράγραφος 159 περιγράφεται το ένταλμα mandamus με τον ακόλουθο τρόπο (σε μετάφραση από αγγλικά σε ελληνικά): «Το ένταλμα mandamus είναι ένα ένταλμα εξαιρετικά εκτεταμένης επανορθωτικής φύσης και, ως προς τη μορφή του, είναι ένα ένταλμα που εκδίδεται από το Ανώτατο Δικαστήριο, απευθυνόμενο σε οποιοδήποτε πρόσωπο, οργανισμό ή κατώτερο δικαστήριο που απαιτεί από αυτόν ή αυτούς να πράξουν κάποιο συγκεκριμένο πράγμα που ορίζεται σε αυτό, το οποίο εμπίπτει στο αξίωμά του ή τους και έχει τη φύση δημόσιου καθήκοντος. Σκοπός του είναι να καλύψει τα ελαττώματά της δικαιοσύνης· και κατά συνέπεια εκδίδεται, με σκοπό την απονομή δικαιοσύνης, σε όλες τις περιπτώσεις όπου υπάρχει συγκεκριμένο νομικό δικαίωμα και δεν υπάρχει συγκεκριμένη ένδικη θεραπεία για την επιβολή αυτού του δικαιώματος· και μπορεί να εκδίδεται σε περιπτώσεις όπου, αν και υπάρχει εναλλακτική θεραπεία, ωστόσο αυτός ο τρόπος αποκατάστασης είναι λιγότερο βολικός, ωφέλιμος και αποτελεσματικός.»
Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η απόφασή του Ανώτατου Δικαστηρίου στην υπόθεση Αναφορικά με την Απαίτηση της Εταιρείας Darimpex Limited (HE 79359) για την Έκδοση Εντάλματος Mandamus, Πολιτική αίτηση αρ.128/21, 1/9/2021, όπου το Ανώτατο Δικαστήριο έχει συνοψίσει σύμφωνα με τη νομολογία τα κριτήρια που πρέπει να ικανοποιηθούν για την έκδοση εντάλματος mandamus:
I. αναγκαίο έννομο συμφέρον του αιτητή (locus standi)
II. υποβολή διακριτής απαίτησης από το ως άνω πρόσωπο σε δικαστική αρχή ή άλλο δημόσιο όργανο για απόδοση συγκεκριμένης θεραπείας. III. άρνηση συμμόρφωσης οργάνου κατά παράβαση συγκεκριμένου καθήκοντος.
IV. το επιδιωκόμενο προς εκτέλεση καθήκον να εμπίπτει στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου.
V. να μην υπάρχει άλλη εναλλακτική θεραπεία – ή ύπαρξη εξαιρετικών περιστάσεων, εάν τέτοια θεραπεία συντρέχει
Στην υπόθεση Αναφορικά με την αίτηση του Ιερόθεου Χριστοδούλου, άλλως Ρόπα, (2008) 1 ΑΑΔ 43, αναφέρεται σε συνάρτηση και περεταίρω εμβάθυνση των προαναφερθέντων κριτηρίων ότι:
«Συνήθως η θεραπεία με το προνομιακό ένταλμα Mandamus, χρησιμοποιείται για να διαταχθεί κατώτερο Δικαστήριο να ασκήσει συγκεκριμένη εξουσία, μέσα στα πλαίσια της αρμοδιότητάς του. Όμως η θεραπεία μπορεί να εξασφαλιστεί για να εξαναγκάσει και άλλες αρχές ή όργανα ή πρόσωπα τα οποία ασκούν δημόσια εξουσία, για να εκτελέσουν δημόσιο καθήκον το οποίο επιβάλλει ο Νόμος. Όπως είναι γνωστό, προνομιακά εντάλματα εκδίδονται με βάση την αποκλειστική δικαιοδοσία του Ανώτατου Δικαστηρίου δυνάμει του Άρθρου 155.4 του Συντάγματος. Όπως έχει νομολογηθεί, δεν χωρεί η έκδοση προνομιακού εντάλματος για αναθεώρηση διοικητικής απόφασης, εφόσον η δικαιοδοσία του Δικαστηρίου δυνάμει του Άρθρου 146.1 του Συντάγματος είναι διαφορετική. Ο διαχωρισμός των δύο, δεν είναι πάντα εύκολος, αλλά η φύση της απόφασης είναι συνήθως πιο καθοριστική της πράξης, παρά το όργανο που την εξέδωσε. Προϋπόθεση για την παραχώρηση της θεραπείας, είναι ο Αιτητής να έχει δικαίωμα να ζητήσει την εκτέλεση του συγκεκριμένου καθήκοντος. Επίσης, ο Αιτητής θα πρέπει προτού αποταθεί στο Δικαστήριο για άδεια, να έχει αιτηθεί από το δημόσιο όργανο την εκτέλεση του καθήκοντός του, αλλά αυτό να έχει αρνηθεί να συμμορφωθεί.»
Περαιτέρω, λέχθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο στην ίδια πιο πάνω υπόθεση Ρόπα ότι: «Αποτελεί περαιτέρω προϋπόθεση για την απόδοση προνομιακού εντάλματος mandamus η ύπαρξη νομικού δικαιώματος ή υποχρέωσης… Η υποχρέωση πρέπει να είναι συγκεκριμένη και να προκύπτει από το Σύνταγμα, το νόμο, το Κοινοδίκαιο ή από κανονισμούς ή οδηγίες που έχουν νομοθετική υπόσταση. Δεν υπάρχει δικαιοδοσία για έκδοση εντάλματος mandamus για διοικητικές πράξεις που εμπίπτουν με βάση το Άρθρο 146.1 του Συντάγματος στην αποκλειστική δικαιοδοσία του Διοικητικού Δικαστηρίου. Δεν μπορεί να εκδοθεί ένταλμα mandamus, εκτός εάν ο αιτητής έχει δικαίωμα να αξιώσει την άσκηση συγκεκριμένης νομικής υποχρέωσης του διοικητικού οργάνου, σε αντιπαραβολή με την άσκηση διακριτικής ευχέρειας. Όμως, προνομιακό ένταλμα μπορεί να εκδοθεί αν το καθήκον δημόσιας Αρχής αφορά σε θέμα ιδιωτικού και όχι δημόσιου δικαίου».
Δια ταύτα, είναι εμφανές από τα ανωτέρω πως υπάρχουν αρκετά και πολύ συγκεκριμένα κριτήρια που πρέπει να πληρούνται για να ικανοποιηθεί το σεβαστό Ανώτατο Δικαστήριο και να εκδώσει το ιδιαίτερα δραστικό προνομιακό ένταλμα mandamus. Εξάλλου, στην υπόθεση Αναφορικά με την Αίτηση της Βαλεντίνας Κλεόπα για Άδεια για την Καταχώρηση Αίτησης για Έκδοση Προνομιακού Εντάλματος Mandamus, Πολιτική Αίτηση αρ. 77/2022, 27/5/2022, το Ανώτατο Δικαστήριο αναφέρθηκε στη διαδικασία έκδοσης προνομιακών ενταλμάτων ως μια «αυστηρή και φειδωλή διαδικασία».
